Date

1990

Author

Özdural, Alpay

Metadata

Show full item record

This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.

Item Usage Stats

346
views

181
downloads

Cite This

Giyaseddin Cemşid el-Kaşi'nin Miftah el-Hisab adlı kitabında sözünü mukarnas ölçeği mukarnasların karmaşık görünen geometrisini çözümlemekte anahtar görevi görebilir. Kitaptaki konuyla ilgili bölümün çevrisini ve analizini yapmadan önce el-Kaşi'yi daha derinlemesine incelemeyi gerekli gördük. Kaşan'da doğan el-Kaşi aynı kentte 1407-1416 yılları arasında astronomi ile ilgili dört risale yazar. Bu sıralarda Semerkand Uluğ Bey'in önderliğinde yoğun bir bilim etkinliğine sahne olmaktadır. Uluğ Bey 1420 yılında gözlemevinin yapımını başlatır ve bu amaçla el-Kaşi'yi Semerkand'a davet eder. Gelişinden hemen sonra gözlemevinin bilimsel ve yapımsal sorumluluğunu yüklenen el-Kaşi kısa sürede yapımı bitirir ve ardından matematik ve astronomi üzerine dört çalışmasını daha tamamlar. Bunlardan 1427 yılında yazdığı Miftah el-Hisab, matematik konusunda ileri seviyedeki katkıları yanısıra ondalık kesirleri tanıtmasıyla dikkat çeker. Aynı kitabın bir bölümü kemer, kubbe ve mukarnasları içerir. Bunlardan başka tarihi belirsiz altı risale daha yazan el-Kaşi 1429 yılında gözlemevinde çalışırken ölür. Bilim adamı olarak üstün, değerlere sahip el-Kaşfnin kişiliği hakkında bazı ipuçlarını babasına yazdığı mektuptan çıkartabiliyoruz. Sürekli kendisini Övme merakı yüzünden yer yer kendisiyle çelişkiye düştüğünü ve gözlemevini büyük boyutlu araçlarla donatmak amacıyla Ulug Bey'i yanıltmaktan çekinmediğini görüyoruz. Mektubundaki bir pasaj kişiliğini çok iyi sergilediği gibi mimarlık teknolojisi tarihi açısından bizi yakından ilgilendiriyor. Yer tesviyesi için kullanılan üçgen biçimindeki düzecin ikizkenar olması gerekmediğini savunan el-Kaşi bunu hemen anlayamadıkları için diğer matematikçileri azarlıyor. Böylece mimariyle yakın ilişki içinde bulunduğunu da gözlemiş oluyoruz. Çağdaşı bir yazar Uluğ Bey'in el-Kaşi'nin kaba tutumlarından hoşlanmadığını ancak bilgisi yüzünden katlanmak zorunda kaldığını söylüyor. Aynı mektuptan el-Kaşi'nin işi dışında aruz gibi farklı konularla da ilgilenmiş olduğunu öğreniyoruz. Bu tür çok yönlü merakları olan yazarımızın gözlemevi yapımı nedeniyle mimarlıkla, dolayısıyla mukarnaslarla yakınlık kurmuş olması çok doğal. Ancak kitabında bazı mimari elemanlara yer vermesinin nedeninin yalnızca bir akademik merak olmaması gerek. Genel olarak elemanların alanlarını ölçme konusunda bazı kurallar saptamaya çalışan yazarımızın temel amacının yapım sırasında bina ölçümüyle uğraşan kişiler için bir el kitabı hazırlamak olduğu düşünülebilir. Nitekim İskenderiye'n Heron gibi bazı ünlü matematikçilerin de kitaplarında bu amaçla bazı mimari elemanlara yer verdiğini biliyoruz. Uluğ Bey Medresesinde mukarnaslar kullanılmamış olabilir. Ancak bu dönemde yoğun bir yapım etkinliğine sahne olan Semerkand'da yazarımızın incelemek için mu kamaş bulmakta güçlük çekmiş olduğunu sanmıyoruz. Sonuç olarak, el-Kaşi'nin mukarnaslar konusunda anlattıklarının mimarlık tarihi araştırmaları açısından önemli katkıları olacağını söyleyebiliriz. El-Kaşi sistematik bir yaklaşımla mukarnaslan temel elemanlara indirgeyerek açıklamakta, ancak tasarım ve kompozisyon konularını ihmal etmektedir. Ayrıca, verdiği bilgileri farklı yörelerdeki mukarnaslar için genel kurallar olarak kabul etmek yanıltıcı olabilir. Bu konuda mevcut örnekler üzerinde araştırmalar yapmayı yararlı görmekteyiz.

Subject Keywords

History of architecture, Gryaseddin Jemshid el-Kashi, Stalactites, History of mathematics, History of sur­veying, History of metrology

URI

http://jfa.arch.metu.edu.tr/archive/0258-5316/1990/cilt10/sayi_1_2/31-49.pdf
https://hdl.handle.net/11511/51163

Collections

Department of Architecture, Article